Can Lộc – Wikipedia tiếng Việt

Can Lộc là một huyện thuộc tỉnh Hà Tĩnh, Việt Nam.

Vị trí địa lý :

[sửa|sửa mã nguồn]

Trong vùng nội chí tuyến bắc bán cầu, địa phận Can Lộc nằm gọn trên tọa độ từ 18 o20 ’ vĩ độ Bắc đến 18 o30 ’ vĩ độ Bắc, từ 105 o37 ’ kinh độ Đông đến 108 o40 ’ kinh độ Đông .Huyện Can Lộc nằm về phía bắc tỉnh thành phố Hà Tĩnh, có vị trí địa lý :

Huyện Can Lộc cách thành phố Hà Tĩnh 20 km về phía bắc, cách thành phố Vinh 30 km về phía nam.

Diện tích và dân số :[sửa|sửa mã nguồn]

Theo thống kê của Ủy Ban Nhân Dân huyện Can Lộc có tổng diện tích quy hoạnh tự nhiên 373,03 km², dân số năm 2003 là 175.298 người, tỷ lệ dân số 473 người / km², chiếm 6 % diện tích quy hoạnh và 13,6 % dân số toàn tỉnh thành phố Hà Tĩnh [ 2 ]. 17,2 % dân số theo đạo Thiên Chúa .
Can Lộc có phong phú những loại địa hình gồm có : đồng bằng, đồi núi, đầm lầy, sông suối … Đồng bằng của Can Lộc nằm gọn giữa hai triều núi là Trà Sơn và Hồng Lĩnh gần như cân đối giữa địa phận .Sông Nghèn là con sông chính chảy qua đây, bắt nguồn từ sông Lam chảy theo hướng tây-bắc – đông nam rồi kết thúc ở cửa Sót đổ ra Vịnh Bắc Bộ. Sông Nghèn uốn lượn quanh co xen kẽ với sông Nhà Lê cùng những khe suối, kênh mương lớn nhỏ khác nhau chia cắt đồng bằng ra thành nhiều mảng .Đồi núi của Can Lộc hầu hết có độ cao vừa phải, phân loại thành từng quần thể núi tiếp nối đuôi nhau nhau phân bổ không đồng đều, dáng vóc không giống nhau. Đứng trên bất kể đâu tại huyện Can Lộc, đưa mắt nhìn về tứ phía, không gần thì xa, phía nào cũng có núi sông chằng chịt .
Khí hậu Can Lộc phân loại thành 2 mùa rõ ràng, mùa hè từ tháng 5 đến tháng 10, mùa mưa từ tháng 11 đến tháng 4 năm sau. Can Lộc có lượng mưa hàng năm tương đối ít, tập trung chuyên sâu vào những tháng 7 đến tháng 11, đạt từ 120 mm đến 700, số giờ nắng trong năm tương đối lớn và chịu ảnh hưởng tác động của hiệu ứng phơn ( gió Lào ) .
Xưa kia, giao thông vận tải của Can Lộc đa phần là đường sông. Ngày nay, đường Quốc lộ 1 là con đường huyết mạch chạy qua địa phận huyện .

Can Lộc theo từ Hán Việt thì từ “Can” (甘) có nghĩa là bằng lòng, từ “Lộc” (禄) có nghĩa là bổng lộc, tốt lành.

Lịch sử Can Lộc khởi đầu từ rất sớm .Thời Hồng Bàng, từng là nơi đặt kinh đô của nước Việt Thường Thị, sau đó cùng với TP Hà Tĩnh trở thành 1 bộ của nước Văn Lang .Trong thời kỳ Bắc Thuộc, địa phận Can Lộc thuộc Q. Cửu Chân. Huyện Can Lộc lúc đó mang nhiều tên gọi khác nhau như : Phù Lĩnh ( dưới thời nhà Ngô ), Việt Thường rồi Hà Hoàng ( dưới thời nhà Đường ) .Thời nhà Trần đặt là huyện Phỉ Lộc .Thời Lê sơ, năm 1469, vua Lê Thánh Tông đặt là huyện Thiên Lộc thuộc phủ Đức Quang, thừa tuyên Nghệ An .Thời Nguyễn, năm Tự Đức thứ 15 ( 1862 ) cho đổi tên thành Can Lộc .Năm 1976, huyện Can Lộc thuộc tỉnh Nghệ Tĩnh, gồm 32 xã : An Lộc, Bình Lộc, Đại Lộc, Đậu Liêu, Đồng Lộc, Gia Hanh, Hồng Lộc, Ích Hậu, Khánh Lộc, Kim Lộc, Mỹ Lộc, Phú Lộc, Phù Lưu, Quang Lộc, Sơn Lộc, Song Lộc, Tân Lộc, Thanh Lộc, Thiên Lộc, Thịnh Lộc, Thuận Lộc, Thuần Thiện, Thượng Lộc, Thường Nga, Tiến Lộc, Trung Lộc, Trường Lộc, Tùng Lộc, Vĩnh Lộc, Vượng Lộc, Xuân Lộc và Yên Lộc. [ 3 ]Ngày 27 tháng 10 năm 1984, xây dựng thị xã Can Lộc trên cơ sở 81 hécta đất thuộc xã Đại Lộc và 44 hécta đất thuộc xã Thiên Lộc. [ 4 ]Năm 1991, tỉnh thành phố Hà Tĩnh được tái lập từ tỉnh Nghệ Tĩnh, huyện Can Lộc thuộc tỉnh TP Hà Tĩnh, gồm có thị xã Can Lộc và 32 xã : An Lộc, Bình Lộc, Đại Lộc, Đậu Liêu, Đồng Lộc, Gia Hanh, Hồng Lộc, Ích Hậu, Khánh Lộc, Kim Lộc, Mỹ Lộc, Phú Lộc, Phù Lưu, Quang Lộc, Sơn Lộc, Song Lộc, Tân Lộc, Thanh Lộc, Thiên Lộc, Thịnh Lộc, Thuận Lộc, Thuần Thiện, Thượng Lộc, Thường Nga, Tiến Lộc, Trung Lộc, Trường Lộc, Tùng Lộc, Vĩnh Lộc, Vượng Lộc, Xuân Lộc, Yên Lộc. [ 5 ]Ngày 2 tháng 3 năm 1992, tách 2 xã Đậu Liêu và Thuân Lộc để xây dựng thị xã Hồng Lĩnh. [ 6 ]Ngày 2 tháng 8 năm 1999, Sáp nhập hàng loạt diện tích quy hoạnh và dân số của xã Đại Lộc vào thị xã Can Lộc ( thị xã huyện lỵ ) và đổi tên thành thị trấn Nghèn, thị xã Nghèn có 1.136 ha diện tích quy hoạnh tự nhiên và 11.824 nhân khẩu. [ 7 ]Ngày 7 tháng 2 năm 2007, kiểm soát và điều chỉnh 7.579,8 ha diện tích quy hoạnh tự nhiên và 43.204 nhân khẩu của huyện Can Lộc ( gồm hàng loạt diện tích quy hoạnh tự nhiên và nhân khẩu của những xã : Ích Hậu, Hồng Lộc, Phù Lưu, Bình Lộc, Tân Lộc, An Lộc, Thịnh Lộc ) để xây dựng huyện Lộc Hà. [ 8 ]Huyện Can Lộc còn lại 30.084,58 ha diện tích quy hoạnh tự nhiên và 137.647 nhân khẩu với 23 đơn vị chức năng hành chính cấp xã thường trực, gồm có thị xã Nghèn và 22 xã : Thường Nga, Song Lộc, Phú Lộc, Gia Hanh, Thượng Lộc, Đồng Lộc, Yên Lộc, Kim Lộc, Trường Lộc, Thanh Lộc, Trung Lộc, Vĩnh Lộc, Khánh Lộc, Mỹ Lộc, Sơn Lộc, Quang Lộc, Xuân Lộc, Tiến Lộc, Vượng Lộc, Thiên Lộc, Thuần Thiện, Tùng Lộc .Ngày 11 tháng 7 năm 2018, xây dựng thị xã Đồng Lộc trên cơ sở hàng loạt 18,69 km² diện tích quy hoạnh tự nhiên và 6.076 người của xã Đồng Lộc. [ 9 ]Ngày 21 tháng 11 năm 2019, Ủy ban Thường vụ Quốc hội phát hành Nghị quyết số 819 / NQ-UBTVQH14 về việc sắp xếp những đơn vị chức năng hành chính cấp xã thuộc tỉnh TP Hà Tĩnh ( nghị quyết có hiệu lực thực thi hiện hành từ ngày 1 tháng 1 năm 2020 ) [ 10 ]. Theo đó :

• Thành lập xã Kim Song Trường trên cơ sở sáp nhập ba xã Song Lộc, Kim Lộc và Trường Lộc
• Thành lập xã Khánh Vĩnh Yên trên cơ sở sáp nhập ba xã Khánh Lộc, Vĩnh Lộc và Yên Lộc
• Sáp nhập xã Tiến Lộc vào thị trấn Nghèn.

Huyện Can Lộc có 2 thị trấn và 16 xã như hiện nay.

Huyện Can Lộc có 18 đơn vị chức năng hành chính cấp xã thường trực, gồm có 2 thị xã : Nghèn ( huyện lỵ ), Đồng Lộc và 16 xã : Gia Hanh, Khánh Vĩnh Yên, Kim Song Trường, Mỹ Lộc, Phú Lộc, Quang Lộc, Sơn Lộc, Thanh Lộc, Thiên Lộc, Thuần Thiện, Thượng Lộc, Thường Nga, Trung Lộc, Tùng Lộc, Vượng Lộc, Xuân Lộc .
Theo sử liệu, thời phong kiến, Can Lộc có tới 40 vị đỗ đại khoa ( Tiến sĩ ) cùng rất nhiều những danh nhân nổi tiếng khác :

Thời nhà Trần: Thám hoa Đặng Bá Tĩnh (đời nhà Trần); danh tướng Đặng Tất và Đặng Dung (thời Hậu Trần);

Thời Lê sơ: Quốc tử giám Tế tửu Phan Viên (1421-?); Thượng thư kiêm Sử quán Tổng tài Đặng Minh Khiêm, Đặng Chiêm, Tiến sĩ Nguyễn Hành,Trấn quốc Thượng tướng quân Tuy thọ Hầu Trần Phúc Tuy; Quan tổng trị thống lĩnh đạo Nghệ An Trần Đình Tương; Đội trưởng quản Phủ Trịnh Trần Tất Thục; La Sơn Phu tử Nguyễn Thiếp; danh tướng Ngô Phúc Vạn, nhà văn hóa Hà Tông Mục, Thượng thư Hà Tông Trình; Đình nguyên, Hoàng giáp Vũ Diễm; Tể tướng Dương Trí Trạch; Đình nguyên Thám hoa Nguyễn Huy Oánh; nhà thơ Nguyễn Huy Tự; nhà thơ Nguyễn Huy Hổ; Đình nguyên Lưỡng quốc Thám hoa Phan Kính.

Thời Tây Sơn: Đô đốc Phan Văn Lân, Đại Tư mã Ngô Văn Sở (danh tướng nhà Tây Sơn).

Thời nhà Nguyễn: chí sĩ Ngô Đức Kế; nhà yêu nước Võ Liêm Sơn; chí sĩ Nguyễn Trạch, nhà cách mạng Đặng Văn Cáp, chỉ huy trưởng của lực lượng Biệt động Sài Gòn-Gia Định Nguyễn Đức Hùng…

Người nổi tiếng[sửa|sửa mã nguồn]

Những người nổi tiếng thời nay có : nhà thơ Xuân Diệu, nữ anh hùng La Thị Tám, Giáo sư vật lý hạt nhân Nguyễn Đình Tứ, Giáo sư toán học Phan Đình Diệu, Giáo sư, tiến sỹ, NGND Trần Văn Huỳnh ( nguyên Hiệu trưởng trường Đại học Mỏ – Địa chất ) ; Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Thụ ( nguyên Hiệu trưởng Trường Đại học Y Thành Phố Hà Nội ) ; Giáo sư – Viện sĩ Nguyễn Huy Mỹ ; Trung tướng, phó giáo sư Trần Văn Độ ( phó Chánh án Tòa án nhân dân tối cao ), Thiếu tướng, Giáo sư Lê Năm ( Giám đốc Viện bỏng vương quốc Lê Hữu Trác ) ; Giáo sư TSKH Nguyễn Tử Cường ; phó Giáo sư, Viện sĩ, Thiếu tướng Nguyễn Trường Cửu ; TSKH Phan Xuân Dũng – Ủy viên Trung ương Đảng, Chủ nhiệm Ủy ban KHCN&MT của Quốc hội ; Tiến sĩ Trần Hồng Hà – Thứ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường, Lê Quang Tùng – Bí thư Tỉnh ủy Quảng Trị, Giáo sư TSKH toán học Nguyễn Tử Cường, anh hùng phi công Phan Như Cẩn … và nhiều chính khách, nhà khoa học, người kinh doanh khác .
Người dân làng Vĩnh Hòa ( nay thuộc huyện Lộc Hà ) mưu sinh với những nghề : nấu gang ; đúc lưỡi cày ; dệt võng .Làng Trường Lưu ( xã Trường Lưu ), huyện Can Lộc trước đây đã hình thành phường vải và hát ví phường vải cũng tăng trưởng ở đây nhưng nay nghề dệt vải ở đây đã mai một .Nghề dệt chiếu Trảo Nha ( thị xã Can Lộc ) .Nghề làm áo tơi ở xóm Yên Lạc – Quang Lộc, áo tơi là một hình tượng của người dân xứ nghệ .
Công giáo và phật giáo là hai tôn giáo chính tại Can lộc. Can Lộc nổi tiếng bởi chùa Hương Tích, đại diện thay mặt tiêu biểu vượt trội cho phật giáo nơi đây. Chùa Hương Tích được ca tụng là Hoan Châu đệ nhất danh thắng, xếp vào hàng 21 thắng cảnh nước Nam xưa kia. Chùa không có những Tăng ni, hay tu sĩ phật giáo cư ngụ .Riêng Công giáo, Can Lộc là một huyện có đông đồng bào Công giáo sinh sống với gần 18.000 giáo dân, chiếm gần 14 % dân số toàn huyện, hoạt động và sinh hoạt tại 7 giáo xứ, 23 giáo họ và sinh sống tại 31 xóm, trong đó có 16 xóm giáo toàn tòng. [ 11 ]

Di tích và danh thắng nổi tiếng[sửa|sửa mã nguồn]

+ Nhà thờ Nguyễn Văn Mạo ở Phúc Giang Vĩnh Lôc Can lộc. Một vị tướng thời Tây sơn

Lễ hội truyền thống cuội nguồn[sửa|sửa mã nguồn]

• Lễ chùa Hương Tích: Lễ hội được tổ chức tại chùa Hương Tích thuộc xã Thiên Lộc. Chùa thờ Phật và con gái vua Sở Trang Vương. Hàng năm cứ đến ngày 18/2 âm lịch, nhân dân ở khắp mọi nơi đến hội chùa cúng Phật, cầu yên và thăm cảnh đẹp của chùa.
• Lễ Kỳ phúc và Hội thi vật ở Thuần Thiện. Thời gian: Đầu Xuân và Rằm tháng Sáu
• Kỷ niệm ngày Xô Viết Nghệ Tĩnh ở Khu di tích Ngã Ba Nghèn, thị trấn Nghèn. Thời gian: 12 tháng 9 dương lịch

Đầu tiên phải kể đến công lao lớn của dòng họ Trần ở Thiên Lộc là những người lập địa nên xã Thiên Lộc thời nay, góp phần 3 vị tướng vào thời Hậu Lê và nhà Nguyễn. Ba vị tướng đó là : Trần Phúc Tuy, Trần Đình Tương, Trần Tất Thục .Sự góp phần của người Can Lộc với dân tộc bản địa hoàn toàn có thể tính từ sự nghiệp của hai cha con hậu duệ của Thám hoa Đặng Bá Tĩnh là Đặng Tất và Đặng Dung – những danh tướng thời nhà Hậu Trần .Thế kỷ 17 nhân dân Can Lộc đã ủng hộ nhà Lê kiến thiết xây dựng sự nghiệp của một vương quốc. Ở Can Lộc điển hình nổi bật lên một dòng thế tướng, truyền suốt mấy thế hệ gần 300 năm, đó là dòng họ Ngô với những tên như : Ngô Phúc Vạn, Ngô Văn Sở, … Thế kỷ này những văn thần ở Can Lộc cũng rất nhiều. Tể tướng Nguyễn Văn Giai ( nay thuộc huyện Lộc Hà ) là trọng thần coi sóc đến sáu bộ ; Dương Trí Trạch đi sứ Trung Quốc ; Hà Tông Mục kinh lý đất Tuyên Quang …Sang thế kỷ 18 người Can Lộc đã góp phần tích cực nhất cho văn hóa truyền thống. Danh tiếng ” Thiên Lộc tứ hổ ” không kém gì ” Tràng An tứ hổ “. Kinh thành Thăng Long còn lưu truyền câu phương ngôn ” Bút Cấm Chỉ, sĩ Thiên Lộc “. Có rất nhiều người làm quan và đỗ Thám hoa, Bảng nhãn : Phan Kính, Đặng Văn Kiều, Nguyễn Huy Oánh, Vũ Diễm, … Giai đoạn này Can Lộc có rất nhiều ẩn sĩ nổi tiếng, giúp ích nhiều cho quốc gia như Nguyễn Thiếp .

Phần đóng góp quan trọng nhất của Can Lộc đối với văn hóa cuối thế kỷ 17 là Can Lộc cùng với Nghi Xuân đã tạo ra một điểm giao lưu văn hóa có ảnh hưởng lớn trong văn học. Can Lộc có làng Trường Lưu, quê hương của hát phường vải nổi tiếng. Nguyễn Huy Oánh là một cây đại thụ trong nền văn hóa Hồng Lam. Nguyễn Huy Tự soạn cuốn Hoa Tiên tạo điều kiện mở đầu cho người chú vợ là Nguyễn Du sáng tác nên tác phẩm vĩ đại Truyện Kiều[cần dẫn nguồn].

Nguyễn Huy Hổ lại tiếp nhận ảnh hưởng Hoa Tiên – Kiều viết nên Mai Đình Mộng ký. Đến bây giờ ý kiến về có một Hồng Sơn văn phái đã được chấp nhận[cần dẫn nguồn].

Can Lộc còn phân phối ba dòng họ văn hóa truyền thống nổi tiếng cho truyền thống lịch sử dòng họ văn hóa truyền thống đặc biệt quan trọng của TP Hà Tĩnh, đó là dòng họ Ngô ở Trảo Nha, dòng họ Nguyễn Huy ở Trường Lưu và dòng họ Nguyễn Chi ở Ích Hậu .

Những năm đầu thế kỷ 20 là những năm sôi nổi mãnh liệt nhất của người dân Can Lộc. Đỉnh cao là phong trào chống thuế 1908 hạt nhân của Nghệ Tĩnh do Nguyễn Hàng Chi cầm đầu, phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh 1930-1931. Can Lộc do Đội Khởi nghĩa vũ trang thuộc Đoàn Thanh niên cứu quốc Can Lộc (mà một trong ba người lãnh đạo là nhà văn hóa Nguyễn Đổng Chi) đã giành chính quyền sớm hơn 3 ngày so với các địa phương khác tại Việt Nam trong cao trào Cách mạng tháng Tám (16/8/1945). Ngã ba Đồng Lộc chứng tích lịch sử.

• Đặc sản rượu nếp vùng Can Lộc

• Sông Nghèn, đoạn qua TT.Nghèn
• Thị trấn Nghèn, TP Hà Tĩnh

Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]